Reflektime pas leximit të triologjisë “Embriologji”, të novelistit Shkëlqim Çela, fitues i çmimit “Kadare” për vitin 2015
Preç Zogaj
Libri “Embriologji”, fitues i çmimit “Kadare” për vitin 2015, çmim që jepet nga Universiteti Europian i Tiranës, përmban tri novela: “Përgjuesit”, “ Zbor” dhe “Yje të (pa)shquar”. Të tria janë kryesisht një riprodhim kujtimesh e mbresash të autorit Shkëlqim Çela nga periudha e komunizmit, të cilat ai i ka mbartur në emigrimin e tij pas hapjes së vendit dhe konservuar në qëndrimin e tij tashmë njëzetepesëvjeçar në fillim në Austri dhe mandej në SHBA ku jeton aktualisht.
Nga pikëpamja tematike, triptiku në fjalë i bashkohet si prurje lumit të madh të shkrimeve dhe botimeve me temë nga e kaluara e regjimit monist, që është bërë një farë trendi në letërsinë e viteve të fundit duke krijuar klishetë e saj, ku spikasin parashikueshmëria në shtjellimin e ngjarjeve dhe një lloj tendencioziteti në inversin e atij të para vitit 1990, po aq i dëmshshëm për letërsinë.
Në këtë festival subjektesh nga i njëjti brume, tri novelat e Çelës shpalosen si një peng që ka pësuar ndëkohë ndikimet e kontaktit të autorit me botën e lirë, duke marrë apo përforcuar ngjyrimet e humorit të zi. Ato kanë atë dozën e freskisë që përmban shtjellimi nga largësia në kohë dhe hapësirë i mbresave të hershme, sikurse kanë në anën tjetër dozën e së konsumuarës në shumë forma si tema këtu në vend.
E veçanta me të cilën bëjnë dallimin në rrafshin krahasues me mjaft libra të ngjashëm është cilësia e të shkruarit, gjuha e figurshme (e mbingarkuar vende-vende), ku spikat përdorimi i metaforës dhe alegorisë, leksiku i pasur me fjalë adekuate të shqipes dhe të teknologjisë e shkencës bashkëkohore, stili përgjithësisht i shdërvjellët, që arrin në stadin e një intensiteti të lartë shtjellues sidomos në disa episode me karakter lirik, siç është për shembull ëndrra e studentit me emrin Ernest për Mirën, studenten që ka dëshirur prej kohësh, në fund të novelës me titullin “Zbor”.
“Kanë një filament femrat kur duan, i cili iu ndizet e vezullojnë së brendshmi, pa shkëlqim, një regëtimë e butë petali, dhe ajo donte, kjo u kuptua aq qartë sikur të kishin folur për ditë me radhë, ti nuk ishe rrotull, dëgjoi ai të folurën e saj prej trendafilash, dhe ai donte ta miratonte me ç’të mundej, mirëkuptues deri në ngashërim, po, po, nuk isha, por jam, jam tani, mirëpo nuk arriti ta nxirrte nga gjoksi atë shkulmë opali pasi ajo e tërhoqi nga dora me butësinë që do të thyente çdo shtyllë betoni e tra ekuilibri, forcë e pestë e natyrës , më e pashpjegueshme se graviteti…”.
Ky është vetëm një fragment që ilustron imazhinizmin dhe intensitetin e lartpërmendur ku dallojmë jehonën e prozës lirike të Kadaresë apo të ritmit të Saramagos, edhe pse kjo mund të jetë rastësore pasi unë nuk e di raportin e autorit me prozën e këtyre dy shkrimtarëve të mëdhenj.
Novela me titullin “Zbor” evokon muajin e zborit ushtarak të studentëve në kontekstin e paranojës së regjimit sikur do të sulmohet nga forcat e NATO-s dhe Traktatit të Varshavës. Në këtë novelë pa subjekt, të ndërtuar si një mozaik episodesh, humori realist dhe i këndshëm studentor desemantizon sloganet dhe parodizon vetvetiu kotësinë e mundimshme të zborit në konteksin e dhënë. Kjo novelë është më e kuruar se dy të tjerat nga pikëpamja e ekzigjencave letrare.
Novela me titullin “ Përgjuesit” është një satirë brenda tablosë së mjerimit dhe zvetënimit të përgjithshëm të Shqipërisë në vitet e komunizmit. Ajo ka në qendër vanitetin e disa veteranëve dhe pensionistëve që përfundojnë në përgjues çiftesh në parkun e liqenit artifificial. I tërhequr në këtë perversion si stacioni i fundit i kërshërisë dhe interesit të tij, personazhi kryesor i novelës do të përballet me një zbulim të trishtë, të parashikueshëm: do të zbulojë vajzën e vet duke berë seks me një djalë.
Kjo novelë dhe novela e tretë, që ngjan të jetë një kolazh i kujtimeve të fëmijërisë së autorit, shpalosin disa realitete të shoqërisë së mbyllur, realitete të cilat, në ditët tona, dalin në pah vetvetiu si absurde dhe qesharake në kontrastin me shoqërinë e hapur.
Në këto kushte parodizimi i tyre nga pozitat e sotme bëhet i tepërt dhe nuk është në natyrën e letërsisë. Sikur kjo lloj letërsie të mund të ishte shkruar e botuar në vitet e komunizmit, gjë që, për t’u botuar së paku, ka qenë e pamundur, do të kishte vlerën e tronditjes së tabuve dhe marrëzive.
Në postregjim mendoj se letërsinë e nderojnë qasje të reja, më të thelluara në trajtimin e subjekteve me temë nga e kaluara duke shmangur skematizmin e ri. Të mos harrojmë se statusin e përqeshjes dhe satirizimit të grafomanëve që hiperbolizonin apo stisnin merita lufte, për shembull, e kishin arritur vetë estradat dhe botimet humoristike të regjimit të vjetër.
Lirizmi dhe parodizimi ngjajnë të jenë si dy fytyrat e Janusit në tri novelat e Shkëlqim Çelës. E para ka momente shkëlqimi të prozës së thellë dhe etike. E dyta, mua së paku, më le një shije të kundërt. Edhe pse e shkruar me stilin që laudova më sipër.
Kjo shtron për diskutim dy çështje me rëndësi letrare. E para, për korrizën etike të letërsisë, deri në çfarë mase mund të jetë ajo tendencioze, denigruese apo mllefnxjerrëse. E dyta, cila është lidhja mes tekstit dhe vlerës letrare.
Të shkruarit keq e përjashton letërsinë, sado i jashtëzakonshëm të jetë subjekti. Këtë e pranojnë të gjithë. Nga ana tjetër, të shkruarit mirë, duke qenë një kusht për të bërë letërsi, nuk e bën automatikisht të mirë një libër. Janë një mori elementësh, një mori sekretesh, nganjëherë të pacilësueshëm, të cilët, në lidhjen e tyre apo në autonominë e tyre prodhojnë librin e rangut letrar, i cili na pushton e na mban të lidhur me veten e tij dhe me një përmasë hyjnore disa orë, disa ditë, ndoshta edhe disa javë pasi e lexojmë.
Në novelën “Zbor”, nje personazh i ri rrefen bukur, me një gjuhë të zgjedhur dhe me teknika suspansi historinë e dy djemve të dashuruar me të njëjtën vajzë. Autori shënon se mënyra si fliste ky student ishte një “praktikë rrëfimi”. Mua më duket se ky togfjalësh i ka dalë autorit si vetëpërcaktues gjithashtu. Edhe ai, së paku në novelën e librit “Embriologji” është në një praktikë rrëfimi që besoj do ta çojë drejt veprave letrare me peshë.
Shkrimi është marrë nga gazeta MAPO, datë 29 janar 2017. Titulli është redaksional
Librin “Embriologji” mund ta porositni direkt online duke klikuar KËTU, përmes një mesazhi në rrjetet sociale të Bukinist ose me një telefonatë te: 35544508282. Ua sjellim librat KUDO. Paguani në dorëzim
